Dzieciństwo i młodość Adama Mickiewicza
Rodzice Adama Mickiewicza pobrali się w wieku dojrzałym. Ojciec, Mikołaj Karol, miał lat 30, matka, Barbara z Majewskich miała lat 28.
Ślub wzięli w 1795 roku. Obydwoje pochodzili z drobnej szlachty. Herb rodu pana Mikołaja to Poraj, herb rodu matki to Starykoń. Matka Barbara była córką ekonoma z pobliskiego Czombrowa i miała siostrę bliźniaczkę Mariannę, oraz dwóch braci: Ignacego i Onufrego. Najnowsze badania drzewa genealogicznego rodu pani Barbary wskazują, że jej prababka ze strony matki była Tatarką i szlachcianką.
O rodzeństwie pana Mikołaja nic nie wiadomo. Biografowie wskazują, że jego przodkowie uczestniczyli w wyprawie na Wiedeń, a on sam brał czynny udział w Insurekcji Kościuszkowskiej. Umundurowanie pana Mikołaja, jak też uzbrojenie przodków miało ważne i poczesne miejsce w domu rodzinnym w Nowogródku.
W małżeństwie państwa Mikołaja i Barbary Mickiewiczów przyszło na świat pięcioro dzieci płci męskiej. Wszyscy synowie otrzymali na chrzcie po dwa imiona. W rodzinie używano czasami imienia drugiego. Najstarszy syn urodził się w 1796 roku i otrzymał imiona Franciszek Bolesław. Adam Bernard urodził się dwa lata później w wigilię Bożego Narodzenia1 w 1798 roku. Po Adamie w 1801 roku urodził się Julian Aleksander i ten jako człowiek dorosły posługiwał się drugim imieniem. Po Aleksandrze w 1804 roku przyszedł na świat Kazimierz Jerzy i w tym przypadku rodzina posługiwała się jego drugim imieniem. Najmłodszy brat Adama urodził się w 1805 roku i otrzymał imiona Michał Antoni. W domu wołali na chłopaka: Antoś. Wszyscy bracia Adama rodzą się w Nowogródku, który liczył w tamtym czasie 8 tysięcy mieszkańców i posiadał 609 domów.
Adam urodził się w Zaosiu2 w przydrożnej karczmie w bardzo mroźną i śnieżą noc. Jego mama mimo zaawansowanej ciąży wybrała się do Zaosia, by pomóc w zorganizowaniu opieki nad 15-letnim synem stryja pana Karola Mickiewicza – Bazylego – i całym gospodarstwem po śmierci jego żony. Niespodziewanie poród zaczął się w drodze do majątku cioci pana Mikołaja i trzeba było zatrzymać się w gospodzie. Tu przyszedł na świat nasz wieszcz. Dzisiaj nie ma śladu po tej karczmie, można natomiast zwiedzać odtworzony od nowa dworek wraz z domkiem letnim i budynkami gospodarskimi. Całość gospodarstwa stanowi obecnie muzeum.
Pani Barbara powróciła do Nowogródka z małym niemowlęciem w lutym 1799 roku. Tu w Nowogródku w kościele Przemienienia Pańskiego 12 lutego 1799 roku odbył się Chrzest Święty małego Adama.
Ojciec rodziny, Mikołaj Karol Mickiewicz, był adwokatem sądowym w Nowogródku i komornikiem mińskim. Matka Barbara zajmowała się wychowaniem synów i prowadzeniem gospodarstwa domowego. Sytuacja materialna rodziny była trudna, bo pan Mikołaj nękany był przez prywatnych wierzycieli z żądaniem spłaty długów zaciągniętych jeszcze w czasie Powstania Kościuszkowego na potrzeby oddziałów Jakuba Jasińskiego. Uwikłał się też w procesy sądowe, między innymi z Janem Soplicą, za zabójstwo jego stryja. Pozwany groził mu zemstą.
Ojciec był bardzo surowy i oschły. Dla chłopców o wrażliwej duszy artystycznej, a taką mieli trzej synowie, sposób bycia ojca stanowił duży problem. Surowość ojca łagodziła mama, z którą Adam, a także Franciszek byli bardzo emocjonalnie związani. To matka uczyła dzieci pacierza, katechizmu i wrażliwości na potrzeby bliźnich.
Mały Adaś przeżył dwa groźne dla jego życia wypadki. Najpierw wypadł z okna na piętrze. Matka z nieprzytomnym synem udała się do parafialnego kościoła, gdzie prosiła Matkę Bożą przed jej wizerunkiem o przywrócenie życia Adasiowi. Gorące modlitwy matki zostały wysłuchane, syn odzyskał przytomność. O tym zdarzeniu poeta wspomniał po latach w Inwokacji „Pana Tadeusza”. Jakiś czas potem mały Adam został uratowany przed utonięciem.
Naukę w pięcioklasowej szkole powszechnej rozpoczął w wieku 7 lat w dominikańskiej szkole w Nowogródku. Tam uczyli się także jego bracia.
W 1804 roku rodzina kupiła parcelę pod budowę własnego domu. Z braku funduszy wprowadziła się tam po kilku latach. Od 1810 roku rodzinę dotyka seria nieszczęść. W 1810 roku ich najmłodszy syn Antoś, zapowiadający się na poetę, umarł w wieku 5 lat. Rodzice i bracia bardzo tę śmierć przeżyli. Pochowany został na cmentarzu parafialnym w okolicach ruin zamku Mendoga. W 1811 roku wyrzucono ze szkoły 12-letniego Franciszka za zabawę z kolegami „w wojnę” toczoną pomiędzy „ułanami” a „żołnierzami rosyjskimi”. Franciszek był dowódcą „ułanów”. Rodzina zamierzała zmienić mu szkołę, ale na przeszkodzie stanęła nagła ciężka choroba chłopca. Lekarze rozpoznali gruźlicę kostno-stawową. Szczęśliwie gorączka i bóle ustąpiły, ale Franciszek wstał z łóżka garbaty. W pewien wieczór październikowy 1811 roku w Nowogródku wybuchł pożar. Ogień zajął kościół św. Mikołaja prowadzony przez Ojców Dominikanów, przy którym stał klasztor i budynek szkolny, i dom rodzinny Mickiewiczów. Franciszek mimo przebytej niedawno choroby pospieszył na pomoc ojcu oraz księdzu proboszczowi. Udało mu się obu uratować. Jednak ojciec chłopców po pożarze już się nie podniósł i zmarł kilka miesięcy później 16 maja 1812 roku. W chwili śmierci miał 47 lat. Pochowany został na tym samym cmentarzu, co ich najmłodszy synek.
Rodzina po śmierci ojca bardzo zubożała. Ciężar utrzymania domu i matki przejął na siebie najstarszy syn Franciszek zarabiając korepetycjami. Porzucił też zamiar kontynuowania nauki. Jako jedyny z braci nie posiadał wyższego wykształcenia, chyba nawet nie ukończył szkoły w stopniu gimnazjalnym. Matka natomiast zadbała o to, by synowie zdobyli wykształcenie, bo to miał być ich cały majątek.
Adam wyjechał na studia do Wilna w 1815 roku. Na utrzymanie w czasie nauki łożył jego stryj, który był księdzem kanonikiem. Adam studiował na Cesarskim Uniwersytecie równocześnie na dwóch wydziałach: na Wydziale Nauk Fizycznych i Matematycznych oraz na Wydziale Nauk Moralnych i Politycznych oraz Literatury i Sztuk Wyzwolonych. Zdolny chłopak opanował języki obce: łacinę, grekę, rosyjski i polski. Świadomy, że po skończeniu studiów będzie musiał natychmiast podjąć pracę, równolegle rozpoczął studia w Seminarium Nauczycielskim, które ukończył w 1819 roku w stopniu magistra. Wakacje studenckie spędzał albo w Zaosiu u rodziny matki, albo u zamożniejszych kolegów ze studiów w majątkach ich rodziców. W czasie studiów żył bardzo ubogo. Nie mógł bowiem liczyć na żadną pomoc z domu, bo tam po śmierci ojca była po prostu bieda.
Po studiach Adam dostał nakaz pracy jako nauczyciel. Podjął ją w 1819 roku w Kownie. Rok później, 9 października 1820 r., umarła w wieku 53 lat jego matka. Pochowana została obok męża i synka w Nowogródku. Groby niestety nie zachowały się. Adam o śmierci matki dowiedział się trzy miesiące po pogrzebie, gdy przyjechał do domu rodzinnego na święta Bożego Narodzenia. Pogrzeb matce wyprawili jej dwaj synowie: najstarszy Franciszek i najmłodszy Jerzy. Celowo ukrywali przed Adamem fakt śmierci matki, bo obawiali się, że ta wiadomość mogłaby spowodować u niego załamanie. Znali jego skłonności do depresji, podobnie jak to było u ojca Mikołaja.
Na pogrzeb przyjechał natomiast młodszy o 2 lata od Adama jego brat Aleksander, który w 1816 roku także podjął studia na Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim na Wydziale Prawa. Po śmierci matki dom rodzinny opuścił także najmłodszy z braci, Jerzy. Po wyjeździe zerwał całkowicie kontakt z rodzeństwem i wiadomo tylko tyle o nim, że został lekarzem i ożenił się z Rosjanką.
Adam pracował w Kownie do 1823 roku. Utrzymywał tam kontakty z kolegami ze studiów, którzy często do niego przyjeżdżali. Zakochał się wtedy w dziewczynie o imieniu Maryla, często przebywał w jej domu i bardzo to przeżywał. Zaprzyjaźnił się też z jej braćmi. Przyjaźń ta zaowocowała wstąpieniem do masonów, do Loży Wileńskiej. Związek z masonami trwał jeszcze w okresie pobytu w Rosji, gdzie w 1824 roku uzyskał stopień czeladnika.
Tymczasem władze wpadły na trop działalności Towarzystwa Filomatów – które podczas studiów współtworzył Mickiewicz – i Towarzystwa Filaretów. W 1823 roku zaaresztowały Adama i uwięziły wraz z innymi w klasztorze Bazylianów w Wilnie. Po wyroku skazującym na zesłanie w marcu 1824 roku Mickiewicz jesienią tego roku musiał opuścić Wilno, jak się okazało, na zawsze. Miał prawo wyboru miejsca zesłania, więc wybrał kolejno: Odessę, Petersburg i Moskwę. W Moskwie w 1825 roku spotkał się ze swoim bratem Aleksandrem i jak się później okazało, było to ich ostatnie spotkanie. Rosję opuścił w 1829 roku, by już więcej do tego kraju nie powrócić.
Jego brat Aleksander po ukończeniu studiów prawniczych nakazem pracy podjął pracę nauczyciela w Krzemienieckim Liceum, tym samym, które ukończył nasz poeta Juliusz Słowacki. Wykładał tam prawo polskie, litewskie i rzymskie. Po zlikwidowaniu szkoły został przez władze carskie skierowany do Kijowa, gdzie w 1835 roku objął Katedrę Prawa Rzymskiego na Uniwersytecie im. Św. Włodzimierza. Ponownie zmuszony do zmiany uczelni zamieszkał w Charkowie. W 1840 roku ożenił się z Teresą Terajewiczówną, córką sędziego nowogródzkiego i jego żony Antoniny z domu Kościuszko. Z tego związku urodziło się dwoje dzieci: Franciszek i Maria.
W 1859 roku Aleksander powrócił na Litwę z zamiarem odkupienia Zaosia lub rodzinnego domu w Nowogródku skonfiskowanego przez władze carskie w ramach represji nałożonych na Franciszka. Franciszek, przypomnę, brał udział w Powstaniu Listopadowym w 1830 roku. Plany Aleksandra co do odzyskania dóbr rodzinnych nie powiodły się. Nabył więc niewielki majątek w Guberni Kobryń na Polesiu. Mieszkał tam do końca życia zajmując się gospodarstwem i pracą naukową. Przygotował m. in. do druku Encyklopedię Prawa. Pod koniec życia stracił całkowicie wzrok. Zmarł 16 listopada 1871 roku w Kobryniu i został pochowany na cmentarzu katolickim. Nagrobek szczęśliwie przetrwał. Jego syn Franciszek brał udział w Powstaniu Styczniowym.
Obecne władze Białorusi zdecydowały o odtworzeniu niektórych zabytków lub o renowacji istniejących, ale bardzo zniszczonych tworząc tzw. ZŁOTY KRĄG. Decyzja ta podjęta została z myślą o turystach zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Zwiedzanie odbywa się tylko z przewodnikami. W 2011 roku mieliśmy szczęście zwiedzać te miejsca i chcemy przedstawić tu fotografie z miejsc związanych z dzieciństwem i młodością Adama Mickiewicza. Prezentujemy głównie Nowogródek, ale też i Zaosie, a także Wilno, w którym byliśmy w 2018 roku. Do Kowna nie zdołaliśmy już zajechać, bo za dużo było do zwiedzania w Wilnie i okolicach, a do tego szukaliśmy jeszcze śladów mojej rodziny, ale też śladów ks. Michała Sopoćki i św. siostry Faustyny.
1 Powszechnie uznaje się datę urodzenia poety 24 grudnia. Ale nie jest to takie pewne. Alicja Dzisiewicz, kustosz Muzeum Mickiewicza w Wilnie, po wielu poszukiwaniach podaje: „urodził się 24 grudnia albo na początku stycznia”. Wynika to stąd, że autorzy podający datę urodzin nie precyzują, jakim posługują się kalendarzem. A zmiana kalendarza wynikła z decyzji zaborcy trzy lata wcześniej, i była powszechnie nieakceptowana.
2 Miejsce narodzin Mickiewicza jest nieustalone. Przewodnik po muzeum w Zaosiu twierdzi, że było to w karczmie Wygoda na drodze z Zaosia do Nowogródka. Inni badacze jako miejsce urodzenia poety podają Nowogródek, Zaosie (folwark będący własnością stryja Adama – Bazylego Mickiewicza), folwark Ossowiec (również niedaleko Zaosia) oraz Litówkę, wioskę na przedmieściach Nowogródka. Pewne jest natomiast, że chrzest małego Adama miał miejsce 12 lutego następnego roku w Nowogródku.
Gdańsk, luty 2021
Opracowała: Wanda Lange
A tu do popatrzenia na ślady po Adamie Mickiewiczu:
Muzeum Adama Mickiewicza w Zaosiu
Więcej o współczesnej i bulwersującej historii celi Konrada tu:
Przy pisaniu artykułu i opisów do zdjęć korzystaliśmy m. in. z następujących materiałów:
Adam Mickiewicz Życie i twórczość
Życie i Sylwetka twórcza Adama Mickiewicza
Zaosie, Nowogródek na Białorusi i… Adam Mickiewicz
Nowogródek rodzinny dom Adama Mickiewicza
Adam Mickiewicz, jakiego nie znamy
Franciszek Bronisław “Rymwid” Mickiewicz
